قطع كتاب ( اندازه كتاب )

قطع (كتاب). به اندازه طول و عرض كتاب و هر نوع نشريه، قطع گفته مي‌شود. هدف از آن رواج اندازه‌هاي مختلف براي كتاب، به‌منظور استفاده آسان‌تر يا متناسب با نوع كاربرد كتاب است.

در سال‌هاي آغازين پيدايش چاپ، قطع رايج كتاب‌هاي چاپي همانند نسخه‌هاي خطي بود. ولي، به‌تدريج، چاپ‌كنندگان كتاب دريافتند كه استفاده از اندازه‌هاي مختلف در بهبود كار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتيوس (1449-1515)، چاپگر ساكن ونيز، نخستين كسي بود كه به نقش و اهميت قطع كتاب در ميزان استفاده از آن پي برد. اندازه ابداعي او براي كتاب، هم حمل و نقل آن را آسان مي‌ساخت و هم هزينه‌هاي چاپ را كاهش مي‌داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزيري[1] بود كه جانشين قطع سلطاني[2] شد (390:1).

امروزه، قطع كتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تاشدن كاغذ در چاپخانه نيز هست كه منجر به تشكيل ورق‌هاي كتاب مي‌شود (2: ذيل "قطع كتاب"). به‌طور مثال كاغذ دوورقي با چهار صفحه در قطع رحلي، چهارورقي با هشت صفحه در قطع وزيري، و هشت‌ورقي با شانزده صفحه در قطع رقعي[3] برابر است (97:3).

در حال حاضر، رايج‌ترين قطع براي كتاب، در همه جا، قطع وزيري است كه ابعاد آن از 13×20 تا 20×26 سانتي‌متر متغير است. قطع رقعي با ابعاد 15×22 و قطع جيبي با ابعاد 11×5/16 سانتيمتر از ديگر قطع‌هاي رايج محسوب مي‌شود. معمولا در چاپ كتاب‌هاي هنري و نفيس از قطع رحلي و براي كتاب‌هاي كودكان از قطع خشتي استفاده مي‌شود. بايد توجه داشت ابعاد ذكر شده براي هر قطع تقريبي است و در برخي منابع اندازه‌هاي متفاوتي ارائه شده است.

برخي قطع‌هاي رايج در ميان مسلمانان به شرح زير بوده است: 1) بازوبندي. 2×3 سانتيمتر، بيشتر براي كتاب‌هاي دعا يا سوره‌ها و آيات قرآني كه در ابعاد كوچك تهيه مي‌شد و با نخ يا چرم به بازو مي‌بستند؛ 2) بغدادي. اندازه دقيق اين قطع مشخص نيست، ولي از گفته رشيدالدين فضل‌الله (648؟- 718ق.)، در وقفنامه ربع رشيدي چنين برمي‌آيد كه ابعادي بزرگ‌تر از نسخه‌هاي مرسوم داشته است؛ 3) بغلي. 5×7 سانتيمتر؛ 4) بياض. شكلي از كتاب كه از جانب طول باز شده و شيرازه آن از عرض بسته مي‌شود؛ 5) جانمازي يا حمايلي. با ابعاد 7×12 سانتيمتر كه معمولا براي قرآن و كتاب‌هاي دعا به‌كار مي‌رفته است؛ 6) خشتي. به شكل مربع كه طول و عرض آن مساوي است و در سده‌هاي نخست تمدن اسلامي بسيار رايج بوده است؛ 7) رحلي[4] . در ابعاد بيشتر از 25×35 سانتيمتر كه به انواع كوچك، متوسط، و بزرگ تقسيم مي‌شود؛ 8) سلطاني يا تيموري. با ابعاد 30×40 سانتيمتر، بيشتر نسخه‌هاي نفيسي را كه براي شاهان و شاهزادگان در دوره تيموريان (771-911ق.)، استنساخ مي‌شد، در اين قطع مي‌ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بايسنغري موجود در كاخ گلستان تهران است كه ابعاد تقريبي آن همين اندازه است؛ 9) طومار. اتصال اوراق كتاب به‌گونه‌اي كه به شكل لوله در آيد. معمولا در تهيه طومارها از كاغذهايي با عرض كم استفاده مي‌شد. هر چند كه طول آنها بسيار متغير بوده است. براي نگهداري طومار، اغلب محفظه‌اي به همان شكل مي‌ساختند؛ 10) نيم‌ربعي. 10×18 يا 9×17 سانتيمتر؛ و 11) نيم ورقي. 22×34 سانتيمتر كه در ابعاد ديگري هم وجود دارد (711:4-713).

مآخد: 1) استيپچويچ، الكساندر. كتاب در پويه تاريخ. ترجمه حميدرضا آژير و حميدرضا شيخي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1373؛ 2) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "قطع كتاب"؛ 3) صافي، قاسم. از چاپخانه تا كتابخانه. تهران: دانشگاه تهران، 1381؛ 4) "واژگان نظام كتاب‌آرايي". در نجيب مايل هروي. كتاب‌آرايي در تمدن اسلامي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1372، ص 571-832.

غلامرضا اميرخاني

-------------------

برگرفته از پايگاه اينترنتي

http://portal.nlai.ir/daka/default.aspx