شابک چیست؟
در سراسر دنیا هر سال انتشار کتاب و سایر نشریات به میزان قابل توجهی افزایش مییابد و به همین نسبت هم به مراکز فروش و انتشار افزوده میشود. این توسعه روزافزون در امر چاپ و انتشار موجب شده است که در مقابل حجم زیاد آن احساس سردرگمی و بلاتکلیفی نماییم و مدت زمان بیشتری را صرف پیدا کردن کتاب یا نشریه مورد نظرمان بنماییم.
با توجه به افزایش روزافزون انتشار کتاب و مشکلاتی که توزیع، سفارش، انبارگردانی و اطلاعرسانی کتاب در سطح جهان با آن روبرو شده بود، کمکم ناشران و کتابفروشان برآن شدند راه حلی برای مشکلات بیاندیشند.
تا آن زمان ناشران برای کنترل موجودی، تامین سفارش و توزیع، از روشهای مختلفی از جمله بازیابی عنوان، مولف و دیگر مشخصات کتابشناختی استفاده میکردند. اما استفاده از مشخصات کتابشناختی همیشه جوابگو نبود، برای سرعتدهی به کارها، صرفهجویی در هزینهها و جلوگیری از مشکلاتی که در اثر پراکندگی و تنوع منابع چاپ بوجود آمده بود ناشران را بر آن داشت تا از شمارهای داخلی برای شناسایی آثارشان استفاده کنند، که بیشتر شمارههای ثبت کتابها بود. اگر چه این روش خوبی بود، اما چون این شمارهگذاریها استفاده داخلی داشتند، با گسترش مبادلات وسیع کتابها در سطح ملی و بینالمللی جوابگوی مشکلات نبود.
بنابراین بررسیهای، تعدادی از ناشران و توزیعکنندگان کتاب در اروپا، که از رایانه برای پردازش سفارشها و کنترل موجودی در انبارهای کتاب استفاده میکردند، نشان داد که پیش نیاز یک نظام ماشینی کارآمد، وجود شمارهای یکتا و ساده برای شناسایی اقلام قابل انتشار است. در کشور انگلستان نیز فروشگاههای کتابفروشی اسمیت و پسران که کتابهایشان را از انبار مرکز تهیه میکرد و همچنین یک مقام مربوط به آموزش و پرورش که کتابهای چند صد مدرسه را از انبار مرکزی کالا تهیه میکرد، اقدام به نصب سیستم کامپیوتری کردند. بعد از استفاده از کامپیوتر برای تهیه و کنترل موجودی، لزوم یک سیستم ماشینی موثر و یک شماره واحد و آسان برای کتابهای منتشر شده بیش از پیش احساس شد.
در سال 1967 در انگلستان ISBN یا شماره استاندارد کتاب توسط اسمیت پیشنهاد شد، که با استفاده از آن، دیگر بکارگیری اطلاعات کتابشناختی از قبیل عنوان، نام نویسنده و سایر مشخصات نشر لازم نبود. در همین زمان امریکاییها هم در اجرای چنین طرحی با کشور انگلیس مشارکت و همکاری کردند که توسط شرکت باوکر بسط و توسعه یافت.
مسئله نیاز به یک سیستم شمارهگذاری بینالمللی کتاب اولین بار در سومین گردهمایی بینالمللی بازار کتاب و انطباق آن با اصول منطقی تجارت کتاب در نوامبر 1966 که در برلین برگزار شد، مطرح گردید. در سال 1968 کمیته فنی مستندسازی سازمان بینالمللی استاندارد، گروهی را زیر نظر موسسه استاندارد انگلستان برای تحقیق درباره امکان بسط نظام انگلیسی برای شمارهگذاری در سطح بینالمللی تعیین کرد. کنفرانسهای متعدد بین کشورهای اروپائی و آمریکایی برگزار گردید که نتیجه این کنفرانسها، توصیهنامه شماره 2108 ایزو است که اصول و روش شمارهگذاری استاندارد بینالمللی کتاب را تعریف میکند و هدف از آن هماهنگسازی و استاندارد کردن استفاده از شماره برای کتابها در سطح بینالمللی، به طریقی است که هر شماره استاندارد بینالمللی کتاب، تنها یک عنوان مشخص و یا چاپ مشخص از یک عنوان توسط ناشر خاص را شناسایی میکند.
برای انجام و پیاده کردن اصول شابک یک سازمان بینالمللی در سطح جهان مسئولیت شمارهگذاری را بر عهده گرفت که مقر آن در برلین - آلمان است و به سازمانی جهانی شابک مشهور شد. علاوه بر سازمان جهانی، در هر کشور یک نمایندگی در سطح ملی و در مواردی منطقهای مسئولیت هدایت گروه را برای شمارهگذاری کتابها بر عهده دارد. در ایران موسسه شابک ایران در سال 1372 مسئولیت شمارهگذاری کتابها در سطح ملی را به عهده گرفت و پس از یک سال کار آزمایشی، رسماً در سال 1373 بکار خود ادامه داد. در حال حاضر بالغ بر 5000 موسسه انتشاراتی عضو نظام هستند و کتابهای خود را براساس استاندارد شابک شمارهگذاری میکنند.
شابک در ایران
با گسترش روزافزون نشر کتاب در ایران و استفاده روزافزون از رایانه و سیستمهای داده پردازی برای کارهای نشر و اطلاع رسانی، کمکم ضرورت وجود شابک در ایران نیز بیش از پیش احساس شد و در نتیجه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی کار نشر در اندیشه گرفتن نمایندگی از مؤسسه جهانی شابک شد، در سال 1372، ایران به عضویت این مؤسسه درآمد و شماره گروهی جمهوری اسلامی ایران در نظام شمارهگذاری بینالمللی کتاب عدد 964 تعیین شد.
آمار خانه کتاب بر اساس تعداد ناشران عضو آن بیش از 5000 ناشر است. همچنین بر اساس همین آمار از کل کتابهای منتشر شده توسط ناشران تا پایان سال 1384، حدود 96 درصد کتابها دارای شابک هستند.
در سال 1375 نیز بر اساس مصوبه هیات وزیران استفاده از شابک از سوی ناشران اجباری شد و ناشر موظف شد که از ضوابط شابک ایران پیروی کند.
در شابک ایران یک میلیون عنوان کتاب قابل شمارهگذاری است که در آن ناشران، بر حسب میزان فعالیت انتشاراتی آنها، به چهار گروه تقسیم میشوند که جدول آن به صورت زیر است:
گروه | شناسه | تعداد عنوانهای کتابهای ناشر |
گروه اول | 29-00 | تا 10000 عنوان |
گروه دوم | 549-300 | تا 1000 عنوان |
گروه سوم | 8999-5500 | تا 100 عنوان |
گروه چهارم
| 9999-90000
| تا 10 عنوان
|
بر اساس تعداد کتاب منتشر شده ناشر و زمان صرف شده برای انتشار آنها، ناشر در یکی از این چهارگروه جای میگیرد. فهرستی از شمارهگذاری مورد نیاز ناشر در اختیار او قرار میگیرد و ناشر، خود میتواند در مجموعه شمارههای مختص به خود، کتابهایش را شمارهگذاری کند. و در انتخاب ترتیب شمارهگذاری کتابهایش نیز مختار است منوط به آنکه باعث بلا استفاده ماندن شمارههای مختص به خود نشود.
-------
برگرفته از پایگاه اینترنتی http://www.isbn.ir